Chomiński Franciszek Ksawery, h. Lis († 1809), ostatni wojewoda mścisławski, syn Hilarego, chorążego oszmiańskiego († 1758), i Anny z Kopciów, bratanek Ludwika († 1739), za młodu wypolerowany po cudzoziemsku, zaczynał karierę zwykłym trybem jako porucznik petyhorski i deputat na trybunał. Podczas wyborów przed konwokacją w lutym 1764 r. przerzucił się z klienteli radziwiłłowskiej na stronę Czartoryskich i sprawował pułkownikostwo w ich litewskiej konfederacji. Przypadł zwłaszcza do serca Michałowi Ogińskiemu, który mu z zaufaniem powierzał swe sprawy majątkowe i polityczne. Skutki tej zażyłości dojrzały w okresie konfederacji barskiej. Ch. w sierpniu 1770 r. odbył misję do Wiednia, gdzie konferował z francuskim ministrem Durandem, potem w listopadzie pojechał p. Gdańsk do Paryża na układy z księciem Choiseulem: chodziło o zjednanie pomocy pieniężnej i wojskowej dla powstania, które Ogiński wznieci na Litwie. Ch. był przy boku hetmana w bitwach pod Bezdzieżem (6 IX 1771) i pod Stołowiczami (23 IX), towarzyszył mu w ucieczce do Królewca i do Cieszyna, stamtąd wysłany do Cassel z ofertą korony dla landgrafa heskiego i do Paryża z prośbą o zasiłki na następną litewską kampanię nic jednak nie wskórał, (grudzień 1771 – luty 1772), po części dlatego, że stronnicy Sapiehów oczernili go jako zdrajcę i winowajcę klęski stołowickiej. Że zarzut był bezpodstawny, o tym świadczy późniejszy stosunek Ogińskiego do powiernika. Ch. z nim razem tuła się w Bawarii i Francji, przypuszczalnie i we Włoszech; w kwietniu 1773 r. wiezie do Warszawy recesy Ogińskiego i Wielhorskiego, nie takie jednak, jakich żądała Rosja. Jeszcze raz jeździł do Polski wiosną 1774 r.; jakkolwiek uzyskał wtedy łaskę dla pryncypała, podał w Paryżu 23 VII nowemu ministrowi francuskiemu Vergennesowi plan, aprobowany przez Czartoryskich, według którego Austria i Francja miały osadzić na tronie polskim arcyksięcia Maksymiliana i wywalczyć restytucję zaborów. Zapewne wrócił do kraju w grudniu tego roku; jeszcze w r. 1775 sekretarzował hetmanowi i później prowadził jego interesy, ale gdy ów pod wpływem czynników okultystycznych jął szukać zbawienia u pruskiego następcy tronu, Ch. wolał już ufać i służyć w sprawach politycznych królowi. Miał duży mir wśród szlachty oszmiańskiej, a jako starosta także w Pińszczyźnie. Współdziałał z Tyzenhauzem i J. Chreptowiczem, procesował się z Giełgudem, starostą żmudzkim. »Pasibrzuch doskonały, karmiący kurczęta gałeczkami chleba w mleku gotowanymi«, podejmował wspaniale króla (w Pińsku 1784 r.) i Adama Czartoryskiego. Posłował z pow. pińskiego na sejmy 1780 i 1782 r.; był sędzią sejmowym w r. 1782, a w 1784 w Grodnie przy poparciu dworu i K. Radziwiłła marszałkiem Izby poselskiej; wreszcie przez marszałkowstwo w trybunale wileńskim (1786) doszedł (»z powinności w powinność, ze straty w stratę«) do rangi generał majora dywizji I W. Ks. Lit. i do godności wojewody mścisławskiego (31 V 1788), po Tad. Billewiczu. Jako mąż Zofii Tyzenhauzowej, rozwódki po podskarbim, zabiegał w l. 1785–6 o starostwo grodzieńskie, aby tam, jak mówił, pielęgnować tradycje tyzenhauzowskie. Bratu Ignacemu pomagał do zdobywania mandatów (1786 i 1790). Przed sejmem czteroletnim podał królowi poufną radę w duchu wzmocnienia władzy monarszej; w jednej z nielicznych mów, jakie miał na tym sejmie, wywodził, że wolne narody bez pewnego »jedynowładztwa« ostać się nie mogą, czym ściągnął na się zrazu niechęć szerokich kół. Przegrał również, broniąc zasady dożywotniości sędziów (1791), zwłaszcza, że i w polityce zagranicznej trzymał się taktyki niedrażnienia Rosji. Na wiadomość o majowym zamachu triumfował, ale do walki orężnej z Rosjanami już się nie kwapił. Żył wówczas, »zewsząd otoczony pienią«, i dopiero przed najazdem rosyjskim opuścił swe procesy i rezydencję w Postawach. Jak przeżył Targowicę i Grodno, nie wiemy. W każdym razie zawiódł nadzieje rosyjskiego poselstwa, które go zaliczało do przeciwników konstytucji. W l. 1793–1807 był marszałkiem gubern. mińskim. W r. 1797 podejrzany o knowania i więziony przez Rosjan, skracał sobie nudę tłumaczeniem »Fedry« Racine’a, którą po latach kilkunastu poprawiał w r. 1807. Ostatnie swe nadzieje polityczne wiązał nie z legionami i Napoleonem, lecz z ces. Aleksandrem i Czartoryskim; w tym też duchu redagował z Józefem Mostowskim i Stanisł. Niemcewiczem prośbę do rządu rosyjskiego o ulgi dla Litwy. Zeszedł bezpotomnie w Wilnie 9 VI 1809; pochowany na Rossie w katakumbach. Z dzieł Ch-go wyszły za jego życia: przekład »Ód« Horacego (1765), mowy sejmowe 1784 r., po śmierci kilka Ód własnych, oraz epigramatów, przekłady Delille’a, Racine’a i Grosseta. W rękopisie pozostały »Cynna« Corneille’a i w. drobnych poezji.
Bartoszewicz J. w Enc. Org.; Konopczyński, Konf. Barska, W. 1936 I; II w druku; Korzon, Wewn. dzieje, W. 1897, 6 t., II wyd.; Mościcki, Jakub Jasiński i powstanie Kościuszkowskie, W. 1917; tenże, Dzieje porozbiorowe Litwy, 407–8, 432; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792 r., P. 1922, II; Smoleński, Ostatni rok sejmu wielk., Kr. 1896; Dembiński, Polska na przełomie, Lw. 1913, 153; Z pamiętnika konfederatki, ks. Teofili Sapieżyny, Kr. 1914; Kitowicz, Pamiętniki, Lw. 1882, 278; Kossakowski J., Pamiętniki, W. 1891; Diariusz Sejmu grodz. 1784 r. Mowy Ch-go druk. spółcz. Listy Ch-go do K. Radziwiłła w Arch. Ord. Nieśw.; do króla w B. Czart. Doniesienia z Polski oraz inne akta w paryskim Arch. Spr. Zagr.
Władysław Konopczyński